? महिला दिन विशेष.. हिंदू धर्म, देवदासी,जोगतिणी आणि नग्नपूजा

? महिला दिन विशेष..

हिंदू धर्म, देवदासी,जोगतिणी आणि नग्नपूजा…

प्रा जयश्री दाभाडे

नॅशनल लॉ स्कूल ऑफ इंडिया युनिव्हर्सिटी (एनएलएसआययू), मुंबई आणि टाटा इंस्टिट्यूट ऑफ सोशल सायन्सेस (टीआयएसएस), बेंगलुरू यांनी नुकतीच ‘देवदासी सिस्टम’ विषयी दोन नवीन अभ्यासक्रम सुरू केले. या अभ्यासांतून देवदासी यंत्रणेवर नियंत्रण आणण्यासाठी विधिमंडळ आणि अंमलबजावणी करणार्‍या एजन्सींच्या उदासीन दृष्टिकोनाचे कठोर चित्र दिले गेले आहे.

हिंदू धर्मात फार पूर्वी पासून अत्यन्त अन्यायकारक, अनिष्ट प्रथा सुरू आहे ती म्हणजे देवदासी.देवदासी म्हणजे देवांना वाहिलेली महिला,मुलगी किंवा स्त्री..

देवदासी प्रणालीचे नेमके मूळ माहित नाही. देवदासीचा प्रथम उल्लेख आम्रपाली नावाच्या मुलीचा आहे.जीला राजाने शहर वधू घोषित केले होते. डॉ आळतेकर म्हणतात की, “मंदिरात मुलींबरोबर नृत्य करण्याची परंपरा जातक साहित्यास अपरिचित आहे. मंदिरात मुली नाचण्याची परंपरा तिसऱ्या शतकात विकसित झाली असा उल्लेख ग्रीक लेखकांनी केला नाही. शास्त्रीय कवी आणि गुप्त साम्राज्याचे संस्कृत लेखक कालिदासाच्या मेघदूत या नाटकात नाचणाऱ्या मुलींचा उल्लेख आहे. एका शिलालेखात असे दिसून आले आहे की देवदासी दक्षिण भारतातील तंजोर मंदिराशी संबंधित होत्या त्याचप्रमाणे गुजरातमधील सोमेश्वर मंदिरात देवदासी कार्यरत होते. 6 वे ते 13 व्या शतकादरम्यान देवदासींना समाजात उच्च स्थान आणि प्रतिष्ठा होती कारण त्यांना संगीत आणि नृत्य यांचे रक्षक म्हणून पाहिले गेले होते. या काळात, राजेशाही त्यांना जमीन, मालमत्ता आणि दागदागिने भेटी देत असत.

परन्तु पुढे परिस्थिती बदलली अनेक कारणांमुळे देवदासी ही प्रथा वेश्या व्यवसायात रूपांतरित झाली.

सुरुवातीला अपत्यप्राप्तीकरिता किंवा अपत्य जगण्याकरिता पहिले मूल देवाला वाहण्याचा नवस करीत. प्राचीन भारतात पूजेच्या वेळी देवतेला फुले, धूप, धान्य, शिजविलेले अन्न, पेय इ. अर्पण करण्यात येई. ईश्वराने भौतिक सुखांचाही उपभोग घ्यावा, असेही मानले जाई. म्हणून देवतेसमोर नृत्य करण्याकरिता व गाणे म्हणण्याकरिता त्याचप्रमाणे देवतेकरिता होणाऱ्या समारंभात भाग घेण्याकरिता सुंदर मुली ईश्वराला अर्पिल्या जात. पुराणांनी या दृष्टिकोनास पुष्टी दिली. देवाची पत्नी म्हणून मुलींना देण्यात येई. काळाच्या ओघात पुजाऱ्यांनी त्यांचा आपल्या विषयोपभोगाकरिता उपयोग केला.

मंदिरात सकाळ–संध्याकाळ दोन्ही वेळी नृत्य करणे व गाणे म्हणणे, त्याचप्रमाणे सर्व सार्वजनिक समारंभांत भाग घेणे, ही देवदासींची अधिकृत कर्तव्ये आहेत. त्यांना विवाहसमारंभाच्या वेळी व इतर धार्मिक कौटुंबिक मेळाव्यास बोलावण्यात येई. त्या काळात वाचन, नृत्य व गाणे शिकण्याचा विशेष अधिकार असणाऱ्या ह्याच एकमेव स्त्रिया होत्या.

देवदासींचे मुख्य कार्य म्हणजे मंदिर स्वच्छ करणे, त्याचा प्रकाश राखणे, दिवा लावणे, पवित्र राहून मंदिराची सर्व कामे करणे हे होते.

याचे वर्गीकरण करण्यात आले होते आणि प्राचीन हिंदू वैदिक शास्त्रानुसार वर्गांमध्ये विभागले गेले आहेत –

१.दत्ता – ज्या महिला मंदिरात भक्तीसाठी अर्पण केले गेले. तिला देवीचा दर्जा देण्यात आला आणि त्यांना मंदिराची सर्व मुख्य कामे करण्यास परवानगी देण्यात आली.

२. विक्रिता – ज्या महिला सेवेसाठी मंदिर प्रशासनाकडे विकल्या जात असत, सेवेसाठी नेले गेले होते. त्यांचे काम मंदिर स्वच्छ करणे होते. ते पूजनीय नव्हते, त्या फक्त मंदिरातील कामगार होत्या.

३. भृत्या – ज्या महिला स्वत: च्या कुटुंबाची देखभाल करण्यासाठी मंदिरात दासी म्हणून काम करायच्या. नृत्य वगैरे करून स्वतःचे पालन पोषण करणे हे त्यांचे कार्य होते.

४. भक्त – ज्या महिला सेवाकार्यात कौटुंबिक जबाबदारया पार पाडतानाही मंदिरात देवदासीचे काम करीत असत. त्या मंदिराची सर्व कामे करत असत .

५. ह्रता – ज्यांना इतर राज्यांमधून पळवून आणून मंदिरात दान देण्यात आले.ह्या महिला मंदिर प्रशासन त्यांच्या सोयीनुसार कामे करीत असत,तस तर त्यांची गणना देवदासींमध्ये केली जात होती, परंतु प्रत्यक्षात त्या गुलाम होत्या.

६. अलंकारा – ज्या राजांना आणि गावातील प्रतिष्ठित लोकांना ज्या मुली आवडत असत त्या मुलींना मंदिर प्रशासनाला भेट देऊन देवदासी बनवत असत. या त्या राजांच्या आणि प्रतिष्ठित लोकांच्या देवळात दिल्या गेलेल्या भेटवस्तू होत्या.

७. नागरी – ह्या मुख्यत्वे विधवा, वेश्या आणि परित्यक्ता स्त्रीया होत्या ज्या मंदिरात शरण घेत असत. ज्यांना फक्त मंदिरातून अन्न आणि निवारा हवा होता, त्या बदल्यात ते मंदिर प्रशासनाकडून कोणतेही काम करायचे.

देवदासींना मंदिराकडून ठराविक रक्कम मिळे. केव्हा केव्हा मंदिराशी संलग्न असलेली जमीन देवदासींना उदरनिर्वाहाकरिता देण्यात येई. देवदासीच्या मुलीला आईकडून वारसा मिळे आणि तीसुद्धा देवदासी बने, तर मुलगा मंदिराचा गवई वा वादक बने. मंदिराच्या नृत्यांगना अत्यंत लावण्यपूर्ण असत. त्या सुगंधी द्रव्य वापरीत, सुंदर पोशाख आणि सुवासिक फुलांनी सुशोभित असलेली केशभूषा करीत, रत्नांचे व सोन्याचे दागिने वापरीत व पुरुषवर्गास कुशलतेने आकर्षित करीत. ज्यावेळी त्या वेश्या बनल्या, त्यावेळी त्यांची प्रतिष्ठा घसरली. सामान्यपणे देवदासींना विवाह करण्यास परवानगी नसते.

दक्षिण भारतात नवव्या–दहाव्या शतकांत मंदिरे उभारण्याचे कार्य चालू होते. त्या काळात पुष्कळशा देवदासींना भरती करण्यात आले. त्यांना मूर्तीला चामराने वारा घालणे, कुंभारतीची पवित्र ज्योत नेणे तसेच मिरवणुकीच्या वेळी ईश्वरासमोर नृत्य–गान करणे, अशा प्रकारची कामे करावी लागत. मदुरा, कांजीवरम् व तंजावर येथील मंदिरांत अनेक देवदासी होत्या. त्या ठिकाणच्या मोठ्या मंदिरांच्या स्थायी दानातून त्यांना भत्ता मिळत असे.

• कर्नाटक

कर्नाटकात देवदासी ‘बसवी’ म्हणून ओळखली जाते. बसव्या म्हणून देवदासींना अर्पण करणे, विशेषतः लिंगायत व होलेया लोकांत प्रचारात होते. त्यांना वारांगना म्हणून राहावे लागत असे. लिंगायत बसव्यांना स्थलनामाव्यतिरिक्त आडनाव नसे. बसवेश्वर व मल्लिकार्जुन हे त्यांचे देव होते. त्यांची मुख्य कामे जातीच्या बैठकीला, विवाहाला आणि इतर समारंभांना उपस्थित राहणे, धार्मिक विधी आचरण्यात स्त्रियांना मदत करणे व वधूवरांना आरती ओवाळणे अशा प्रकारची होती. बसव्यांना आपल्या मातापित्यांकडून धनाचा वारसा मिळे.

कर्नाटकात बेळगाव जिल्ह्यातील सौंदत्ती येथे दर पौर्णिमेला देवदासींची जत्रा भरते. त्यात माघी पौर्णिमेला (रांड पुनव) मोठी जत्रा भरते.

जत्रेत यल्लमा देवतेला मुली वाहण्याची प्रथा पूर्वापार चालत आली आहे. या देवदासींना ‘जोगतिणी ’ म्हणतात. केस गुंतल्यावर (‘जट’ आल्यावर) तो देवीचा कोप मानून ती मुलगी देवीला वाहण्यात येते. या जोगतिणी गळ्यात मण्यांच्या किंवा कवड्यांच्या माळा घालतात, डोक्यावर ‘जग’ (देवीचा पितळी मुखवटा ठेवलेली परडी) वाहून नेतात व कपाळावर भंडारा लावतात. चोंडक, टाळ व तुणतुणे यांच्या साथीने त्या देवतेच्या स्तुतिपर गाणी गातात. त्या उपजीविकेकरिता जोगवा मागतात. काळाच्या ओघात बहुतेक जोगतिणींना वेश्याव्यवसाय पतकरणे भाग पडले; तो त्यांच्यावर समाजाकडून लादला गेला, असे दिसून येते.

• महाराष्ट्र

महाराष्ट्रामध्ये खंडोबाला मुरळी म्हणून मुली वाहिल्या जातात. पुरुष वाघ्या म्हणून ओळखले जातात. मुरळी नाचते, तर वाघ्या गाणे गातो व तुणतुणे वाजवतो. ते जागरणाचा विधी करतात. तमाशा आणि ग्रामीण नाटके यांतही ते कामेही करतात. काही मुरळ्याही वेश्याजीवन पत्करतात.

‘शेंस’ विधी म्हणून ओळखला जाई. शेंस विधी हा लग्नसमारंभासारखाच असे. फरक फक्त इतकाच, की वर म्हणून पुरुषवेषातील मुलगी असे. केंव्हा केंव्हा लग्न हे एका तलवारीशी किंवा कट्यारीशी होत असे. काळाच्या ओघात त्या रखेल्या म्हणून राहत. त्यांना नृत्य–गायनाचे विशेष शिक्षण देण्यात येत असे. त्यांच्यापैकी काही यशस्वी आकाशवाणी गायिका, चित्रतारका व नाट्य–अभिनेत्री झाल्या. अशा तऱ्हेने देवदासींचे दोन गट पडले : कलांवतिणी वा नायकिणी आणि भाविणी. पुरुष हे नाईक आणि देवली म्हणून ओळखले जात.

?️ नग्नपूजा

कर्नाटक येथील चंद्रगुप्ती शिमोगा जिल्यातील गावात सोरब या खेड्यात आजही देशात कुठेही सुरू नसलेली नग्नपूजा आजही सुरू आहे. रेणुका देवीचे भक्त नग्नपूजा करतात.रेणुका माता पळत पळत या डोंगरात आली तिच्या मागे दैत्य लागले होते आणि पळता पळता तिचे वस्त्र गळून पडले.अशी दंतकथा आहे.आपले नवस फेडण्यासाठी, इच्छा,आकांक्षा पूर्ण करण्यासाठी येथे नग्न अवस्थेत येणे आवश्यक असते.

• देवदासी प्रथा बंद करण्याचा प्रयत्न

देवदासी प्रथा बंद करण्याचा प्रथम प्रयत्न त्यावेळच्या म्हैसूर संस्थानाने १९१० साली एक कायदा करून केला. नंतर त्यावेळेच्या मुंबई प्रांताने १९३४ साली व मद्रास प्रांताने १९४७ साली अशाच प्रकारचे कायदे केले. १९७५ साली गडहिंग्लज येथे ‘म. फुले समता प्रतिष्ठान’ तर्फे देवदासी भगिनी परिषद भरविण्यात आली होती. निरनिराळ्या राज्यांनी देवतेला मुली वाहण्यास प्रतिबंध करणारे असे कायदे जरी केले असले, तरी देवदासी प्रथा पूर्णतया बंद झालेली नाही.

लैंगिक हिंसाचाराशी संबंधित असलेल्या या पद्धतीचा व्यापकपणे अवलंब केल्याच्या पुष्कळ पुरावे असूनही, लैंगिक अत्याचारांपासून मुलांचे संरक्षण (पीओसीएसओ) अधिनियम, २०१२ आणि जुवेनाईल जस्टिस (जेजे) कायदा २०१५ सारख्या अलीकडील कायद्यांमध्ये बाल लैंगिक समावेश आहे. शोषणाच्या स्वरूपात या प्रथेचा कोणताही संदर्भ नाही.

भारताचा अनैतिक तस्करी प्रतिबंधक कायदा किंवा व्यक्तींच्या तस्करी (प्रतिबंध, संरक्षण आणि पुनर्वसन) विधेयक २०१८ मध्ये लैंगिक हेतूने तस्करीचा बळी म्हणून देवदासींची ओळख पटली नाही.

या अभ्यासाने हे अधोरेखित केले आहे की राज्यातील समाजातील दुर्बल घटकांसाठी उपजीविकेची साधने वाढविण्यात अपयश देखील ही प्रथा सुरू ठेवण्यास प्रोत्साहित करते.

धर्माच्या नावाखाली दान केलेल्या स्त्रिया देवदासी प्रणाली म्हणताच आपल्या मनात धार्मिक भावना येतात.परन्तु वस्तुस्थिती मात्र वेगळी आहे. त्यांचे जीवन धर्म आणि शारीरिक अत्याचार यांच्यात झगडत आहे. आजही ही घृणित प्रथा आजही सुरू आहे.

आजही आंध्र प्रदेशात, विशेषत: तेलंगणा प्रदेशात दलित स्त्रियांना देवतांच्या नावावर देवदासी किंवा मंदिरात सोडले जाण्याची प्रथा चालू आहे.
देवदासिंच्या सार्वजनिक सुनावणीचे प्राध्यापक आणि दिल्ली विद्यापीठातील प्राध्यापक विमला थोरात म्हणतात, “ज्या स्त्रिया देवदासी आहेत त्यांना एखाद्याच्या वासनेचा बळी ठरल्याचा नाकार करण्याचा अधिकार नाही”.
केवळ शारीरिक शोषणाचा बळी पडल्याचा उल्लेख करून रुह थरथर कापतात, दररोज या देवदासींना शारीरिक, मानसिक, आर्थिक शोषणाचा सामना करावा लागतो.
आंध्र प्रदेशात जवळपास 30 हजार देवदासी धर्माच्या नावाखाली शारीरिक छळाला बळी पडलेल्या आहेत.

? संदर्भ

• Parker, M. Kunal. July, 1998. “A Corporation of Superior Prostitutes’ Anglo- Indian Legal Conceptions of Temple Dancing Girls, 1800- 1914.”. Modern Asian Studies. Vol. 32
• कांबळे उत्तम, देवदासी आणि नग्नपूजा,
• वि का राजवाडे, भारतीय विवाहसंस्थेचा इतिहास